Aseptyka i antyseptyka

Aseptyka to postępowanie mające na celu dążenie do jałowości pomieszczeń, narzędzi, materiałów opatrunkowych i innych przedmiotów w celu niedopuszczenia drobnoustrojów do określonego środowiska.

Źródłami zakażeń septycznych mogą być zanieczyszczone, niejałowe narzędzia, sprzęt medyczny, aparatura, różnego rodzaju materiały medyczne, bielizna, powietrze, woda.

Antyseptyka (z greki anti przeciw sepsis gniciu, dosłownie: zapobieganie gniciu) to postępowanie odkażające, mające na celu niszczenie drobnoustrojów na skórze, błonach śluzowych, w zakażonych ranach. Celem działań antyseptycznych jest zredukowanie liczby mikroorganizmów chorobotwórczych do bezpiecznego poziomu.

Niezwykle ważnym elementem dla właściwego postępowania antyseptycznego jest mycie i antyseptyka rąk stosowana przez personel.

Antyseptyka skóry rąk

Skóra rąk w normalnych warunkach jest zanieczyszczona drobnoustrojami, które znajdują się na jej powierzchni (flora przejściowa) oraz w głębszych warstwach (flora stała).

Flora przejściowa to drobnoustroje występujące na powierzchni skóry rąk okresowo, zazwyczaj nierozmnażające się na dłoniach. Pojawiają się na skutek kontaktu ze środowiskiem, jak również są wydzielane z głębi skóry; są stosunkowo łatwe do usunięcia za pomocą środków myjących.

Flora stała (osiadła) wysoko chorobotwórcza grupa drobnoustrojów bytujących w szczelinach, mieszkach włosowych i zachyłkach gruczołów potowych i łojotokowych. Ze względu na ograniczony dostęp, flora osiadła jest trudna do usunięcia sposobami mechanicznymi (nie można jej usunąć poprzez mycie i szorowanie); trzeba używać antyseptyków).

Stopień redukcji drobnoustrojów na skórze rąk związany jest z rodzajem mycia i dezynfekcji.

Stosuje się:

• socjalne mycie rąk,
• higieniczne mycie rąk,
• higieniczną dezynfekcję rąk oraz
• chirurgiczne mycie i dezynfekcja rąk przed zabiegami inwazyjnymi.

Socjalne mycie rąk (zwykłe, codzienne, rutynowe) - mycie rąk stosowane przez większość populacji ludzkiej. Czynność ta polega na zmoczeniu dłoni i nadgarstków, nałożeniu odpowiedniej ilości mydła, energicznym pocieraniu rąk, w celu wytworzenia piany (10-15 sek.), dokładnym spłukaniu wody pod bieżącą wodą, tak by spływała z palców (10-15 sek.), wysuszeniu rąk za pomocą ręcznika, najlepiej jednorazowego.

Szybkie i łatwe w wykonaniu socjalne mycie rąk jest niedokładne i nieskuteczne oraz pomija wiele obszarów dłoni.

Socjalne mycie rąk wykonuje się m. in. przed rozpoczęciem dnia pracy i po dłuższych przerwach w pracy, po podaniu ręki dużej liczbie osób, po wykonanych pracach porządkowych i czystościowych w pomieszczeniach niezabiegowych, po wyjściu z toalety, po kontakcie z krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami, wydalinami.

Higieniczne mycie rąk - umożliwia zmycie z powierzchni skóry rąk zanieczyszczeń organicznych i brudu oraz częściowej eliminacji ze skóry flory przejściowej i stałej dzięki zastosowaniu techniki Ayliffe’a. Jest to kilkuetapowa sekwencja ruchów powtórzonych pięć razy, “tam i z powrotem”.

O skuteczności tej techniki decyduje usunięcie z rąk biżuterii, krótko przycięte, pozbawione lakieru i tipsów paznokcie, osłonięcie wodoodpornym opatrunkiem uszkodzeń skóry, rozprowadzanie na zmoczonej skórze odpowiedniej ilość środka myjącego (4−5ml płynnego mydła o pH 5,5 w jednorazowych opakowaniach); mycie rąk i płukanie, osuszenie rąk ręcznikami jednorazowymi lub suszarkami elektrycznymi. Jeżeli wypływ wody z kranu nie jest wyłączany automatycznie, lub obsługiwany za pomocą łokcia, aby uniknąć wtórnego skażenia umytej dłoni kran należy zakręcać przez papierowy ręcznik

Higieniczna dezynfekcja rąk - wykonywana jest gdy zachodzi konieczność łączenia higienicznego mycia z dezynfekcją. Najpierw wykonywane jest higieniczne mycie rąk, a następnie, na suche ręce, stosuje się alkoholowy środek dezynfekcyjny. Rozprowadza się techniką Ayliffe’a około 3-5 ml preparatu i pozostawia ręce do wyschnięcia.

Używane w tym celu preparaty usuwają i zabijają większość drobnoustrojów przejściowych, znacznie redukują ilość flory stałej skóry; zapewniają co najmniej 1000-krotną redukcję drobnoustrojów po minucie ekspozycji.

Stosowanie dezynfekcji rąk jest konieczne m. in. po kontakcie z materiałem zakaźnym (krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami, wydalinami), przed nałożeniem rękawiczek i po ich zdjęciu, przed pakowaniem wyrobów medycznych do sterylizacji; przed pracą ze sprzętem sterylnym; po każdym zdjęciu maski z ust i nosa, podczas ognisk epidemicznych.

Niealkoholowe środki antyseptyczne do właściwego działania wymagają rozprowadzenia na zmoczonych dłoniach.

Dezynfekcja chirurgiczna rąk ma na celu jak najdalej idącą redukcję flory przejściowej i osiadłej; służy do przygotowania do zabiegów chirurgicznych i czynności leczniczych przebiegających w warunkach jałowych. Mycie chirurgiczne trwa około 10 minut i wymaga mechanicznego oczyszczania (szczoteczka, pilniczek) dłoni, paznokci i przedramion.

Błędy w antyseptyce skóry rąk ograniczające działanie środków dezynfekujących wynikają ze zbyt krótkiego czas użycia antyseptyku, zastosowania zbyt małej ilości antyseptyku, uchybienia standardowej procedurze mycia i dezynfekcji (pomijanie niektórych obszarów dłoni) oraz ze stosowania alkoholowych antyseptyków na brudną tudzież mokrą skórę.

Nie udowodniono, że procedura mycia i dezynfekcji rąk jest bardziej skuteczna niż sama procedura dezynfekcji. Na korzyść stosowania tylko dezynfekcji przemawia wyższa skuteczność w redukowaniu drobnoustrojów, oszczędność czasu oraz mniej oddziaływań niepożądanych (uczuleń i podrażnień na rękach).

Związki chemiczne wykorzystywane do produkcji środków antyseptycznych, aby zapewniały odpowiedni poziom bezpieczeństwa użycia, muszą się charakteryzować:

• szerokim zakresem działania,
• małą toksycznością oraz
• łatwością przyrządzania roztworów o żądanym stężeniu.

Dezynfekcja - są to zabiegi polegające na obniżeniu w środowisku zewnętrznym, a także na powierzchni ciała liczby drobnoustrojów chorobotwórczych w stopniu takim, że nie stworzą niebezpieczeństwa zakażenia. Odkażenie uzyskuje się przy użyciu środków chemicznych prowadzących do zabicia drobnoustrojów, zahamowania ich rozwoju, a szczególnie ich przetrwalników, osłabienia ich zjadliwości oraz usunięcia mechanicznego z powierzchni.

Dezynfekcję przeprowadza się za pomocą różnych metod, jednak zastosowanie ich na żywych tkankach bardzo ograniczone, stąd też odkażanie skóry wykonuje się tylko poprzez wykorzystanie chemicznych substancji inaktywujących drobnoustroje (dezynfekcja chemiczna).

Ze względu na zakres działania preparatów dezynfekujących wyróżnia się dezynfekcję niskiego, średniego i wysokiego stopnia.

Dezynfekcja niskiego stopnia (oznaczenie preparatu BFV-osłonkowe) to proces redukcji wegetatywnych form bakterii (oprócz prątków), wirusów osłonowych (HBV, HCV, HIV) i grzybów. Tą metodą można dezynfekować wyłącznie tylko te przedmioty i narzędzia, które wchodzą w kontakt z nieuszkodzoną skórą. Ponadto stosuje się ją do dezynfekcji powierzchni w pomieszczeniach, urządzeń i sprzętów.

Dezynfekcja średniego stopnia (oznaczenie preparatu BFV prątki) to proces redukcji wegetatywnych form wszystkich gatunków bakterii, w tym prątków, wszystkich wirusów, (w tym osłonowych i bezosłonkowych) oraz grzybów.

Dezynfekcja wysokiego stopnia (oznaczenie preparatu BFV prątki S) to najczęściej stosowana metoda dezynfekcji narzędzi chirurgicznych i sprzętu medycznego; Zwalcza ona na powierzchniach zanieczyszczonych narzędzi, przyborów i sprzętu medycznego formy wegetatywne bakterii łącznie z prątkami gruźlicy, grzyby chorobotwórcze oraz wirusy bezotoczkowe i z otoczką, z wyjątkiem dużej ilości form przetrwalnikowych.

Zasady stosowania preparatów dezynfekcyjnych

• Narzędzie po użyciu należy traktować jako skażone, dlatego pierwszą czynnością jakiej jest poddawane to dezynfekcja. Preparat musi być jednak zgodny z ustawą o wyrobach medycznych i z ustawą o produktach biobójczych, a więc posiadać świadectwo dopuszczenia do obrotu i znak CE.

• Przygotowanie roztworu, w którym dezynfekowane będą narzędzia musi odpowiadać wytycznym podanym przez producenta preparatu. Instrukcja musi być napisana w języku polskim i dostępna na stanowisku pracy (wersja elektroniczna lub papierowa) dla wszystkich pracowników, albowiem spoczywa na nich obowiązek zapoznania się z instrukcją producenta i kartą charakterystyki preparatu.
• Przystępując do pracy należy przestrzegać procedury BHP i bezwzględnie korzystać z odzieży ochronnej (rękawice, fartuch, okulary). Z uwagi na drażniące działanie środków dezynfekcyjnych należy chronić drogi oddechowe przy pracy z preparatami zawierającymi aldehydy lub substancje utleniające. W przypadku kontaktu ze skórą, oczami, po narażeniu dróg oddechowych, w przypadku połknięcia należy postępować zgodnie z poleceniami zawartymi w karcie charakterystyki preparatu.
• W zależności od produktu, środek dezynfekcyjny stosuje się jako gotowy do użycia lub z koncentratu przygotowuje się roztwór wodny. Roztwory użytkowe preparatu przygotowuje się bezpośrednio przed wykonaniem dezynfekcji, w zimnej wodzie, gdyż niska temperatura chroni przed wytworzeniem niebezpiecznych oparów. Pomieszczenie musi posiadać sprawną wentylację, a pojemnik z roztworem musi być zamykany pokrywką. Preparat należy przechowywać w oryginalnym opakowaniu, w miejscu niedostępnym dla osób niepowołanych. Przestrzegać terminu ważności preparatu.
• Pojemnik z roztworem należy zaopatrzyć w metryczkę zawierającą nazwę i stężenie preparatu, datę przygotowania preparatu, nazwisko osoby przygotowującej preparat, godzinę rozpoczęcia i zakończenia dezynfekcji oraz nazwisko osoby wykonującej dezynfekcję.

Zdezynfekowane narzędzia, sprzęt medyczny, różnego rodzaju materiały medyczne, bielizna po wysuszeniu mogą być pakietyzowane i umieszczone w sterylizatorze. Jeżeli ze względów technicznych wskazanych przez producenta sprzęt nie może być poddawany sterylizacji, dopuszcza się dezynfekcję wysokiego poziomu.

Wyroby medyczne jednorazowego użytku, nie mogą być reprocesowane, tzn. ponownie poddanie dezynfekcji i/lub sterylizacji, celem ponownego użycia.

Symbol wyrobu medycznego jednorazowego użytku

Sterylizacja to proces, którego celem jest redukcja wszystkich form drobnoustrojów (także spor) w określonym środowisku, materiałach, na sprzętach lub przedmiotach oraz lekach by uzyskać zniszczenie więcej niż 99,9 % mikroorganizmów. Sprzęt jest uważany za sterylny jeżeli prawdopodobieństwo wystąpienia mikroorganizmu jest mniejsze niż jeden do miliona.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami i normami, sterylizacja nie ogranicza się do samego zniszczenia drobnoustrojów, ale uwzględnia poprzedzające i następowe postępowanie, tj.: sposób przygotowania materiałów (odpowiednia dezynfekcja i opakowanie), prawidłowo prowadzony proces sterylizacji (właściwe ułożenie w komorze sterylizatora, kontrola procesu sterylizacji) oraz przechowywanie (warunki, które wykluczają możliwość wtórnego zanieczyszczenia).

Tylko czyste wyroby medyczne mogą być sterylizowane; jeżeli na ich powierzchni znajdują się pozostałości soli lub białka, to może wytworzyć się osłonka i hamować w tym miejscu proces zabicia drobnoustrojów. Produkty, które mają być sterylizowane muszą być suche. Wilgoć na wyrobach medycznych wywoła parowanie i schłodzenie co obniży skuteczność sterylizacji.